Phương pháp có vai trò rất quan trọng trong hoạt động nhận thức của con người. Về phương diện này, nhà triết học Anh Phranxi Bêcơn, đã ví phương pháp như là “chiếc đèn soi đường cho khách lữ hành trong đêm tối”[1]. Nhà triết học Pháp Rêne Đềcáctơ viết: “Nếu chỉ có lý tính tốt thì chưa đủ, mà chủ yếu là phải áp dụng nó tốt. Một linh hồn vĩ đại nhất có thể đem lại những điều nhảm nhí nhất, nhưng cũng có thể đem lại những điều tốt lành nhất, và những người nào, dù đi rất chậm, nhưng nếu anh ta đi đường thẳng, vẫn có thể vượt xa so với những ai mặc dù chạy nhưng lại không đi theo con đường thẳng đó”[2]. Đặc biệt hơn, Hê ghen, nhà triết học vĩ đại người Đức đã coi: “Phương pháp là linh hồn của nội dung đang vận động”. Không chỉ dắt dẫn hoạt động nhận thức của con người, phương pháp còn có ý nghĩa quan trọng trong các hoạt động thực tiễn và phong trào cách mạng. Cố Tổng Bí thư Lê Duẩn đã khẳng định: “Phong trào cách mạng có khi dậm chân tại chỗ, không phải vì thiếu một phương hướng và mục tiêu rõ ràng, mà chủ yếu vì thiếu một phương pháp cách mạng thích hợp”[3].

Việc sử dụng phương pháp như thế nào phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Tùy thuộc vào đối tượng mà chủ thể sử dụng những phương pháp khác nhau, điều đó cũng đồng nghĩa với việc không thể chỉ sử dụng một phương pháp cho nhiều đối tượng khác nhau. Ví dụ: Điều tra viên sử dụng các phương pháp khác nhau khi hỏi cung các trường hợp: bị can thành thật khai báo, bị can khai báo gian dối và bị can từ chối khai báo. Trong nhà trường phổ thông, người giáo viên chủ nhiệm khi giáo dục học sinh cá biệt sẽ sử dụng phương pháp khác với khi giáo dục những học sinh bình thường.

Không chỉ phụ thuộc vào đối tượng, việc sử dụng phương pháp như thế nào còn do điều kiện khách quan, cơ sở vật chất, công cụ, phương tiện quy định. Đồng thời khi tác động vào một đối tượng cụ thể có thể sử dụng nhiều phương pháp khác nhau và do đó, chủ thể cần lựa chọn phương pháp thích hợp nhất để mang lại hiệu quả tối ưu.  

Trong giáo dục, phương pháp dạy học chịu sự quy định của mục đích, nội dung giáo dục và đối tượng người học, đồng thời nó còn chịu sự tác động mạnh mẽ bởi sự phát triển của khoa học và công nghệ. Khi khoa học và công nghệ có những phát minh vạch thời đại thì việc sử dụng phương pháp dạy học cũng phải thay đổi theo.

Hiện nay, nhân loại đang ở cuộc cách mạng 4.0 mà theo dự báo của các chuyên gia, cuộc cách mạng này sẽ có tác động lớn đến mọi ngành, mọi lĩnh vực, kể cả giáo dục và đào tạo. Việc xuất hiện và sử dụng các phương tiện hiện đại buộc người giáo viên nói chung, người giáo viên Công an nhân dân nói riêng phải thay đổi và điều chỉnh phương pháp dạy học cho phù hợp.

Trong thời gian qua, việc sử dụng phương tiện và phương pháp dạy học hiện đại của đội ngũ giáo viên Công an nhân dân đã diễn ra theo những chiều hướng khác nhau.

Ở một số giáo viên, nhất là những giáo viên trẻ đã tăng cường sử dụng các phương tiện hiện đại vào giảng dạy, khai thác các thông tin, hình ảnh trên internet đưa vào bài giảng, làm cho bài giảng sinh động, hấp dẫn hơn, giúp cho người học dễ dàng hình dung hơn lý thuyết và ghi nhớ sâu hơn, dễ hiểu bài hơn.

Tuy nhiên, trong số này cũng có giáo viên đã lạm dụng các phương tiện hiện đại trong giảng dạy, biểu hiện ở chỗ đã trình chiếu nội dung bài học lên màn chiếu để người học chép lại, thậm chí có giáo viên bị lệ thuộc vào máy móc và công nghệ hiện đại, tỏ ra lúng túng khi có sự cố không thể sử dụng được máy móc và phương tiện trợ giúp. Việc sử dụng thái quá các phương tiện hiện đại mà thiếu đi lời nói của giáo viên cũng dễ thiếu đi tính hấp dẫn, làm cho người học không thấy được cái mạch, cái logic trong tư duy của người thầy.

Chúng ta biết rằng, trong dạy học thì lời nói của người thầy là vô cùng quan trọng. Để người học hiểu được nội dung bài học đòi hỏi người thầy phải sử dụng tổng hợp các phương pháp: thuyết trình, phân tích, diễn giảng, đàm thoại, liên hệ so sánh...

Phương tiện hiện đại là công cụ hỗ trợ rất đắc lực trong dạy học, song nếu lạm dụng điều này sẽ dễ làm nghèo nàn hóa tri thức của người giáo viên. Bởi, bài giảng của người thầy là sự chắt chiu, chắt lọc, thâu thái những kinh nghiệm, tri thức mà nhân loại đã tích lũy được trong từng lĩnh vực, đòi hỏi khi giảng dạy, người thầy phải có sự chủ động trong việc tổ chức quá trình tiếp nhận và phát hiện tri thức ở người học.

Một số giáo viên đã chú trọng đổi mới phương pháp dạy học, bên cạnh các phương pháp dạy học truyền thống đã sử dụng các phương pháp dạy học nêu vấn đề, thảo luận nhóm... Song nếu lạm dụng và sử dụng không đúng những phương pháp này sẽ dẫn đến tình trạng là có giáo viên chỉ nêu câu hỏi, yêu cầu học viên tự nghiên cứu và trình bày, thiếu đi sự hướng dẫn, gợi mở, phân tích, giảng giải cần thiết của giáo viên cho những vấn đề mà nếu không có sự diễn giảng, phân tích của người thầy thì người học sẽ rất khó nắm bắt. Quan trọng hơn là làm cho người học không tiếp nhận được khối lượng kiến thức cần thiết từ người thầy trong mỗi bài học và qua từng môn học để áp dụng vào công tác thực tiễn sau khi tốt nghiệp.

Cũng có một số giáo viên ít hoặc hầu như thường không sử dụng phương tiện dạy học hiện đại, thường là rơi vào các trường hợp giáo viên lâu năm, tích lũy được nhiều tri thức, thậm chí nhiều người có kiến thức uyên bác, có tính chủ động trong giảng dạy, bài giảng của họ thường có tính logic cao và sâu sắc, rộng mở về nội dung, nhưng kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin có phần hạn chế. Điều này cho thấy sự thiếu thích ứng với sự phát triển của công nghệ và phương tiện hiện đại. Và đồng thời họ vẫn thường sử dụng phương pháp thuyết trình là chủ yếu, ít sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề, thảo luận nhóm và các phương pháp dạy học hiện đại khác, cũng không chú ý nhiều đến sự gợi mở tư duy chủ động của người học. Đây là sự truyền thụ tri thức mang tính một chiều, người học có sự thụ động trong việc tiếp nhận tri thức từ người thầy.

Nếu sử dụng thái quá phương pháp thuyết trình, độc thoại sẽ mang tính truyền thụ kiến thức một chiều, dễ gây nhàm chán nếu nội dung bài giảng không có tính mới và không sinh động, không hoặc ít có sự tương tác với người học.

Điều không mới là trong dạy học người giáo viên muốn sử dụng phương pháp gì là phải phụ thuộc trước hết vào nội dung giảng dạy. Điều đó đòi hỏi sự linh hoạt và nhuần nhuyễn nội dung bài giảng của người giáo viên - yếu tố được coi là giữ vai trò quyết định chất lượng giáo dục.

C.Mác đã nói: “Ngôn ngữ là cái vỏ vật chất của tư duy”. Và như vậy có lẽ là cho dù khoa học và công nghệ phát triển như thế nào đi chăng nữa thì cũng không thể thay thế được hoàn toàn vai trò của người giáo viên. Bởi dạy học không phải chỉ là việc tổ chức quá trình nhận thức, hình thành kỹ năng, phát triển tư duy mà còn truyền thụ niềm tin, sự cảm hứng và niềm say mê học tập, nghiên cứu khoa học, tìm kiếm, phát hiện tri thức mới của người học, không thể thay thế được lời nói chứa đựng tri thức sâu, rộng và một phương pháp phát huy tính sáng tạo của người thầy đối với người học.

Trong thời đại cách mạng 4.0 người giáo viên Công an nhân dân không thể không biết sử dụng các phương tiện hiện đại trong dạy học, cũng đòi hỏi mỗi người giáo viên Công an nhân dân phải không ngừng nỗ lực học tập, trau dồi chuyên môn nghiệp vụ, nắm bắt kỹ thuật mới, thường xuyên đổi mới phương pháp dạy học cho phù hợp với nội dung, đối tượng người học, điều kiện dạy học và thời đại mới. Phải biến quá trình truyền thụ tri thức thành quá trình tổ chức, phát hiện tri thức và phát triển tư duy chủ động, độc lập, sáng tạo ở người học.

Đề xuất:

Một là, hiện nay các trường Công an nhân dân không giảng dạy môn phương pháp dạy học các bộ môn nghiệp vụ chuyên ngành. Trong trường hợp học viên tốt nghiệp các học viện, trường Công an nhân dân được phân công về làm công tác giảng dạy sẽ được bồi dưỡng về nghiệp vụ sư phạm. Song nội dung bồi dưỡng chỉ về lý luận và phương pháp dạy học nói chung chứ không đề cập tới phương pháp dạy học đối với các bộ môn chuyên ngành cụ thể. Do đó các trường CAND mà nhất là các học viện cần tổ chức nghiên cứu và bồi dưỡng về phương pháp dạy học bộ môn chuyên ngành để giáo viên có thể sử dụng phù hợp các phương pháp dạy học trong từng bài giảng nghiệp vụ.

Hai là, cũng cần tổ chức biên soạn tài liệu về thiết kế bài giảng cho từng môn học, trong đó nêu rõ nội dung, phương pháp dạy học và trang thiết bị, phương tiện để giáo viên tham khảo, sử dụng trong quá trình dạy học./.

Đại úy, ThS. Nguyễn Đức Hòa
Phòng Công tác Đảng, CTCT và CTQC, Học viện CSND
Trích kỷ yếu Hội thảo “Cuộc cách mạng 4.0 và những vấn đề đặt ra đối với công tác giáo dục, đào tạo trong Công an nhân dân”